Τύποι Γονέων
Πολλές έρευνες στο χώρο της Εξελικτικής και Αναπτυξιακής Ψυχολογίας έχουν καταλήξει στην ύπαρξη 4 τύπων γονέων ανάλογα με τις αξίες και τις μεθόδους που χρησιμοποιούν στην ανατροφή των παιδιών. Σύμφωνα με την D. Baumrind και τους Maccoby & Martin αυτοί οι τύποι είναι ο «αυταρχικός» γονέας, ο «ανεκτικός-επιεικής» γονέας, ο «ανεκτικός-αδιάφορος» γονέας, και τέλος, ο «δημοκρατικός» γονέας (βλ. αναλυτικά Παππά, 2006).
Ο αυταρχικός γονιός
Αν πίσω από κάθε σπουδαίο άνδρα κρύβεται μια γυναίκα, τότε πίσω από ένα παιδί που, κι αν μεγάλωσε, δεν σταμάτησε ποτέ να φοβάται τον εαυτό του και τον κόσμο, κρύβεται ένας αυταρχικός γονέας. Ο πατέρας του Κάφκα, του Παζολίνι ή του Χίτλερ, η μητέρα του Μπαλζάκ ήταν λίγοι μόνο από τους γονείς που άφησαν ανεξίτηλο το σημάδι της επιβολής, και της ... παλάμης, στα παιδιά τους. Πιο ανέκφραστος κι από τα κέρινα ομοιώματα της μαντάμ Τισό, ο αυταρχικός γονιός «προπονείται» μόνο στην άσκηση αυστηρού ελέγχου: η υπακοή του παιδιού στην εξουσία των μεγάλων είναι γι' αυτόν η μέγιστη αρετή. Αλλεργικός σε εκφράσεις που υποδηλώνουν ενθουσιασμό ή παρότρυνση, όπως «μπράβο» ή «μη στεναχωριέσαι, σημασία έχει η προσπάθεια», αναγνωρίζει την εργατικότητα και τη σκληρή προσπάθεια μόνο όταν συνδυάζονται με θετικά αποτελέσματα. Αναγκάζει το παιδί να ακολουθεί τις επιθυμίες και τις εντολές του: αυτός θα πει πότε είναι η στιγμή να σηκωθούν από το τραπέζι, θα επιτρέψει ή θα απαγορεύσει την σαββατιάτικη έξοδο, θα «εγκρίνει» ή θα απορρίψει τους φίλους του. Ένα άγχος τον βασανίζει διαχρονικά, αυτό της υπεροχής σε κάθε σύγκριση. Σε σχέση με τα υπόλοιπα παιδιά, το παιδί του πρέπει πάντα να έχει τους καλύτερους τρόπους και επιδόσεις, θυμίζοντας τις άπιαστων αναλογιών, φανταχτερά ντυμένες αλλά άψυχες κούκλες στις βιτρίνες των πολυκαταστημάτων.
Το αποτέλεσμα: Ένα παιδί που δεν θα νιώσει ποτέ ικανοποιημένο από τον εαυτό του και θα παραιτείται από κάθε προσπάθεια με την πρώτη δυσκολία, είναι συχνά το παιδί ενός αυταρχικού γονέα. Εσωστρεφές, αγχώδες και με χαμηλή αυτοεκτίμηση, δύσκολα θα μπορέσει να εμπιστευθεί τους άλλους.
Ο ανεκτικός - επιεικής γονιός
Ένας μικρός «τύραννος» στυλώνει τα πόδια του στο πάτωμα, με την άκρη του δαχτύλου του υποδεικνύει το αντικείμενο του πόθου του και περιμένει ... Απέναντι του πιθανώς στέκεται ένας ανεκτικός-επιεικής γονέας, ο οποίος του δίδαξε, μέσω των αλλεπάλληλων «ναι» και της ανάγκης του να ικανοποιεί κάθε επιθυμία, πώς να ζητά και να πετυχαίνει τα πάντα. Ο επιεικής γονέας είναι ιδιαίτερα περιποιητικός και στοργικός, δυσκολεύεται όμως ιδιαίτερα στη θέση ορίων. Αποφεύγει να εκφράζει απαιτήσεις, όσον αφορά στις δουλειές του σπιτιού και στη διατήρηση της τάξης. Κάθε θέμα αποτελεί αντικείμενο εξαντλητικής συζήτησης, στην οποία το παιδί παίρνει το ρόλο του ληστή τράπεζας κι ο γονέας αυτόν του διαπραγματευτή. Συχνά οι γονείς ακολουθούν αυτή την τακτική γιατί διακατέχονται από υπερβολικό άγχος ως προς το ρόλο τους, με αποτέλεσμα να βρίσκονται σε σύγχυση. Η επιείκεια είναι ακόμη η λευκή επιταγή που δίνεται στο παιδί, λόγω των τύψεων ενός γονέα που δεν περνά πολύ χρόνο μαζί του. Έτσι, το παιδί την εξαργυρώνει βλέποντας κάθε επιθυμία του να ικανοποιείται.
Το αποτέλεσμα: Το παιδί όχι μόνο δεν αποκτά υψηλή αυτοεκτίμηση, αλλά αντιθέτως, αυτή κατακρημνίζεται. Επειδή έχει μάθει να του παρέχουν τα πάντα, είναι ελάχιστα διερευνητικό και έχει πολύ μικρό αυτοέλεγχο. Δυσκολεύεται να στηριχθεί στις δυνάμεις του, είναι παρορμητικό και επιδεικνύει επιθετική συμπεριφορά.
Ο ανεκτικός - αδιάφορος γονιός
Αν κάθε γονέας «χτυπά κάρτα» καθημερινά, ο ανεκτικός - αδιάφορος είναι αυτός που λείπει διαρκώς σε άδεια. Αυτή η κατηγορία αφιερώνει την ελάχιστη δυνατή ενέργεια και χρόνο στα παιδιά της, φτάνοντας πολλές φορές μέχρι το σημείο να τα παραμελεί. Ο αδιάφορος γονέας δομεί τη ζωή του όχι με άξονα το παιδί και το σύστημα αξιών που θα το περιβάλλει, αλλά με άξονα τις δικές του ανάγκες κι ενδιαφέροντα. Δεν εμπλέκεται λοιπόν στη ζωή του παιδιού του, ούτε ενδιαφέρεται να θέσει όρια. Όχι βέβαια από μια τρομερή εμπιστοσύνη στις δυνατότητές του, αλλά επειδή το απορρίπτει και αγνοεί τις ανάγκες και τα δικαιώματά του. Δυο ξένοι είναι το παιδί κι ο ανεκτικός-αδιάφορος γονέας: σπάνια συζητούν τα θέματα που τους απασχολούν και η καθημερινότητα καθενός παραμένει νεφελώδης για τον άλλον. Συχνά αδιάφοροι είναι οι γονείς που παρουσιάζουν κατάθλιψη, επιλέγοντας αυτόν τον τρόπο συμπεριφοράς γιατί νιώθουν συντετριμμένοι από τα δικά τους προβλήματα.
Το αποτέλεσμα: Οι έρευνες καταδεικνύουν ότι τα παιδιά των αδιάφορων γονέων αντιμετωπίζουν περισσότερα προβλήματα στη ζωή τους από τα παιδιά των γονέων των υπόλοιπων τύπων. Χαρακτηρίζονται από αντικοινωνική και επιθετική συμπεριφορά κι από πολύ μικρό αυτοέλεγχο. Οι επιδόσεις τους σε γνωστικού τύπου δοκιμασίες είναι πιο χαμηλή. Ως έφηβοι, ανταποδίδουν την απόρριψη που βίωσαν, εκδηλώνοντας έντονα απορριπτική στάση προς τους γονείς τους, ενώ κινδυνεύουν περισσότερο από τους υπόλοιπους εφήβους να υιοθετήσουν παραβατική συμπεριφορά.
Ο δημοκρατικός γονιός
Ξέρει να ισορροπεί ανάμεσα στην αυστηρότητα και τη ζεστασιά. Οι απαιτήσεις του διαμορφώνονται ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες του παιδιού, ενώ η φροντίδα και η στοργή του είναι διαρκείς. Θεωρεί ότι η ιεραρχία είναι απαραίτητο στοιχείο για την καλή λειτουργία της οικογένειας αλλά ασκεί έλεγχο με ευελιξία. Επειδή δεν επιθυμεί το παιδί του να είναι μονίμως «κολλημένο» πάνω του, ενθαρρύνει την αυτονόμησή του. Αγαπημένη ασχολία του είναι ο διάλογος: όχι όμως οι «σικέ» συζητήσεις, αλλά οι συνομιλίες όπου οι απόψεις και οι επιθυμίες του παιδιού εισακούονται. Τα καταφέρνει γιατί, έχοντας αποδεχθεί ότι «τέλειος» γονιός δεν υπάρχει, βρίσκεται σε μια πορεία διαρκούς βελτίωσης.
Το αποτέλεσμα: Το παιδί που έχει μεγαλώσει με δημοκρατικό τρόπο γίνεται ανεξάρτητο και μαθαίνει να στηρίζεται στις δυνάμεις του. Διακρίνεται από διανοητική περιέργεια, θέτει στόχους και απολαμβάνει τη συμμετοχή του σε οποιαδήποτε ομαδική δραστηριότητα.
Οι δημοκρατικοί γονείς
Είναι σκόπιμο να επισημανθεί ότι ένας από τους βασικούς και πρωταρχικούς σκοπούς των Σχολών Γονέων είναι να διαμορφώσουν συνειδητά δημοκρατικούς γονείς, περιγράφοντας και αναλύοντας τα χαρακτηριστικά, τις στάσεις, τις συμπεριφορές και τις δεξιότητες ενός τέτοιου τύπου γονέα και οδηγώντας με έμμεσο τρόπο τους γονείς στην πολυπόθητη διαφοροποίηση της προηγούμενης στάσης και συμπεριφοράς τους.
Περιγράφοντας τα χαρακτηριστικά των δημοκρατικών γονέων, μπορούμε να πούμε ότι σε γενικές γραμμές οι δημοκρατικοί γονείς εστιάζουν περισσότερο στη θέσπιση ορίων και την ανάπτυξη του διαλόγου με τα παιδιά τους, επιδεικνύοντάς τους αποδοχή και ανταπόκριση και αποφεύγοντας με κάθε τρόπο τη σωματική τιμωρία, την οποία θεωρούν ατυχή μορφή άσκησης του ρόλου τους και επίδειξης της ισχύος τους. Οι γονείς αυτοί εκδηλώνουν ζεστασιά και στοργή, εκφράζουν λεκτικά και μη λεκτικά την αγάπη τους και είναι συναισθηματικά υποστηρικτικοί. Ακούν υπομονετικά την άποψη του παιδιού. Ενθαρρύνουν τη συμμετοχή του στη διαδικασία λήψης αποφάσεων της οικογένειας. Προσπαθούν να ισορροπούν σαφείς, υψηλές προσδοκίες με τη συναισθηματική στήριξη και αναγνώριση της αυτονομίας του παιδιού. Οι μελέτες που έχουν γίνει έχουν συνδέσει αυτό τον τύπο γονέα με μεταβλητές όπως η αυτοπεποίθηση, η επιμονή, η κοινωνική επάρκεια, η ακαδημαϊκή επιτυχία και η ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού. Τα παιδιά και οι έφηβοι δημοκρατικών γονέων γενικά εμφανίζουν λιγότερα προβλήματα συμπεριφοράς και χαρακτηρίζονται ως συναισθηματικά υγιέστερα συγκρινόμενα με άλλα παιδιά και εφήβους. Επίσης, χαρακτηρίζονται ως πιο ως ευπροσάρμοστα και ανθεκτικά στη ματαίωση και στις δυσκολίες που μπορεί να αντιμετωπίσουν. Τέλος, διακρίνονται για την υψηλή συναισθηματική τους νοημοσύνη,δηλαδή την ικανότητα αντίληψης, έκφρασης και διαχείρισης των συναισθημάτων, τον αυτοέλεγχο, την ενσυναίσθηση, την ποιοτική επικοινωνία, τη διαδικασία επίλυσης συγκρούσεων, τη διεκδικητική στάση, την προσωπική υπευθυνότητα, την αυτοεπίγνωση και αυτοαποδοχή.
Μπρούμου & Παππά (υπό δημοσίευση)
Ο Ρόλος των Γονέων στην Πρόληψη της Συναισθηματικής Κακοποίησης του Παιδιού
Βιβλιογραφία:
- Μπρούμου Μ., & Παππά, Β. (2012). Ο Ρόλος των Γονέων στην Πρόληψη της Συναισθηματικής Κακοποίησης του Παιδιού (υπό δημοσίευση).
- Παππά, Β. (2006). Επάγγελμα γονέας. Αθήνα: Καστανιώτη.
- Παππά, Β. (2008). Γονείς, παιδιά και ΜΜΕ. Ένας οδηγός γονικής συμπεριφοράς. Αθήνα: Καστανιώτης