Παγκόσμια ημέρα κατά των ναρκωτικών

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΓΟΝΕΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΟΥΣΙΩΝ***

Μίνα Μπρούμου ¹, Βασιλική Παππά ², Λυγερή Ηλιοπούλου³

1. Ψυχολόγος, M.Sc., Επιστημονικός συνεργάτης του Πανελληνίου Συνδέσμου Σχολών Γονέων

2. Ψυχολόγος, M.Sc., Ph.D., Πρόεδρος & επιστημονικά υπεύθυνη του Πανελληνίου Συνδέσμου Σχολών Γονέων, Επιστημονικός συνεργάτης Τμήματος Προσχολικής Αγωγής ΤΕΙ Αθήνας

3. Ψυχίατρος, Συμβουλευτικός Σταθμός Καταπολέμησης Ναρκωτικών Νομού Ιωαννίνων (Σ.Σ.Κ.Ν.Ν.Ι.)

***Αποσπάσματα της Εισήγησης που παρουσιάστηκε στο Διεθνές Συνέδριο «Εκπαίδευση και Κοινωνική Ένταξη Ευάλωτων Ομάδων». Θεσσαλονίκη: Πανεπιστήμιο Μακεδονίας (24-26 Ιουνίου, 2011).

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

• Πολλοί μελετητές της οικογένειας έχουν υποστηρίξει την άποψη ότι οι επιδράσεις του οικογενειακού περιβάλλοντος κατά τη διάρκεια της παιδικής και εφηβικής ηλικίας είναι καθοριστικές για τη μετέπειτα εξέλιξη του ατόμου. Ειδικότερα, η μελέτη περιπτώσεων χρηστών ουσιών οδηγεί σε ένα ιστορικό παιδικής ηλικίας ταλαιπωρημένης συναισθηματικά (Χουρδάκη, 1984, 2001).
• Επομένως, ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δώσουμε σε προγράμματα πρόληψης της χρήσης ουσιών, καθώς και σε προγράμματα παροχής ομαδικής συμβουλευτικής και υποστήριξης προς τους γονείς.

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Είναι σημαντικό να ξεχωρίσουμε μερικές έννοιες διαφορετικές μεταξύ τους, οι οποίες στη συνέχεια θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα το φαινόμενο της πρόληψης της χρήσης ουσιών.

• Χρήση: Αναφέρεται στην απλή, δοκιμαστική, περιστασιακή λήψη ουσιών ή στην επαφή με έναν εξαρτησιογόνο παράγοντα, από περιέργεια ή για απόλαυση. Δε σημαίνει ότι θα οδηγήσει υποχρεωτικά το άτομο στην εξάρτηση.
• Ανοχή: Μετά από ένα χρονικό διάστημα, διαφορετικό για κάθε άτομο, ο χρήστης δεν ικανοποιείται ούτε από την ποσότητα, αλλά ούτε και από τη συχνότητα χρήσης του εξαρτησιογόνου παράγοντα, λόγω της ανοχής που ανέπτυξε σ’ αυτόν, και η οποία τον οδηγεί στην υπέρμετρη χρήση του, δηλ. την κατάχρηση (Γεωργάκας, 2007).
• Εξάρτηση από ουσίες: Είναι η συνεχής ανάγκη του ατόμου για τη χρήση μιας ουσίας. Η εξάρτηση μπορεί να είναι:
  • Σωματική: όταν ο οργανισμός του χρήστη μιας ουσίας δεν μπορεί να λειτουργήσει φυσιολογικά χωρίς την ουσία αυτή, και
  • Ψυχολογική: όταν ο χρήστης έχει ανάγκη από τη χρήση της ουσίας για να νιώσει καλά και να διατηρήσει την ψυχική του συνοχή (Χαραλαμπίδης, 2003).

Σημ.: Λαμβάνοντας υπόψη ότι τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της εξάρτησης είναι:

η απώλεια ελέγχου, η επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά παρά το κόστος, η αδυναμία παραίτησης, ο εθισμός, η ανάγκη φυγής από την πραγματικότητα, ο ψεύτικος αυτοσκοπός, μπορούμε να συμπεριλάβουμε στον κατάλογο, πέρα από τις εξαρτησιογόνες ουσίες, κι άλλες τέτοιες συμπεριφορές τις οποίες μερικές φορές οι άνθρωποι μπορεί να αναπτύξουν και στις σχέσεις τους, στην εργασία ή με κάποια ιδεολογία (Τομέας Πρόληψης ΚΕΘΕΑ).

• Πρόληψη: Με τον όρο πρόληψη γενικά εννοούμε τη λήψη μέτρων για την παρεμπόδιση της εκδήλωσης κάποιου δυσάρεστου φαινομένου.
• Πρόληψη της χρήσης ουσιών είναι η παρεμπόδιση ή η καθυστέρηση της χρήσης και κατάχρησης ουσιών με:
  • την παροχή έγκαιρης, έγκυρης και επιστημονικά τεκμηριωμένης πληροφόρησης για την αντιμετώπιση της τοξικοεξάρτησης και τις βασικές αρχές πρόληψης,
  • την ενίσχυση των προστατευτικών παραγόντων ως προς τη χρήση ουσιών και την μείωση/αποδυνάμωση των παραγόντων κινδύνου,
  • την προώθηση της προσωπικής και κοινωνικής εκπαίδευσης για την ανάπτυξη συναισθηματικών, γνωστικών και επικοινωνιακών δεξιοτήτων,
  • την αύξηση της αντίστασης απέναντι στις εξαρτήσεις, και,
  • την προώθηση και ανάπτυξη υγιών στάσεων ζωής (Τομέας Πρόληψης ΚΕΘΕΑ).

Η πρόληψη της χρήσης ουσιών διακρίνεται σε τρία επίπεδα ...

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΣΧΟΛΩΝ ΓΟΝΕΩΝ (1962)

• Τα προγράμματα πρόληψης για γονείς στοχεύουν στην πρωτογενή πρόληψη.
• Στην Ελλάδα, η συμβουλευτική υποστήριξη γονέων γίνεται κυρίως με τη συμμετοχή τους στις ομάδες Σχολών Γονέων που εισήχθησαν στον ελληνικό χώρο το 1962, με πρωτοβουλία της Μαρίας Χουρδάκη και μέχρι σήμερα, έχουν επιτελέσει και επιτελούν εξαιρετικά σημαντικό έργο στο χώρο της πρωτογενούς πρόληψης.

Ο Πανελλήνιος Σύνδεσμος Σχολών Γονέων αποτελεί Παράρτημα της «Διεθνούς Ομοσπονδίας για την Εκπαίδευση των Γονέων» (Sevres,1966). (International Federation for Parent Education – I.F.P.E., Federation Internationale pour l’ Education des Parents – F.I.E.P.)

Οι βασικοί σκοποί λειτουργίας τους είναι:

1. η στήριξη του δοκιμαζόμενου θεσμού της οικογένειας,
2. η διαφύλαξη και προστασία της ψυχικής υγείας του παιδιού και όλων των μελών της οικογενειακής ομάδας,
3. η διαμόρφωση μιας σαφούς γονικής ταυτότητας, και,
4. η εκπαίδευση του γονέα σε μεθόδους αποτελεσματικότερης επικοινωνίας με το παιδί του (Χουρδάκη, 2001. Παππά, 2006, 2008).

Εξελικτικό Σύστημα

Για την πραγματοποίηση αυτών των σκοπών οι Σχολές Γονέων, εφαρμόζουν το «Εξελικτικό Σύστημα»:

1. Ενημέρωση/ Πληροφόρηση (information) των γονέων σχετικά με τα σύγχρονα δεδομένα της Εξελικτικής και της Οικογενειακής Ψυχολογίας, και
2. Διαφοροποίηση/ Διαμόρφωση (formation) της στάσης και της συμπεριφοράς του γονέα, αλλά και όλων των μελών της οικογένειας.

Σε μικρές ομάδες των 12-15 ατόμων, τις οποίες συντονίζει ειδικός ψυχικής υγείας, οι γονείς οδηγούνται προς τη συνειδητοποίηση του ρόλου τους και σταδιακά προς τη διαφοροποίησή τους. Οι συναντήσεις γίνονται με εβδομαδιαία ή δεκαπενθήμερη συχνότητα και διαρκούν 1:30'.

Σημ.: Εκπαιδευτικές έναντι θεραπευτικών ομάδων ...

Η θεματολογία των συναντήσεων διαμορφώνεται ανάλογα με τα αιτήματα και τις ανάγκες των γονέων.

Ομάδες Σχολών Γονέων

Οι ομάδες γονέων διαφοροποιούνται ανάλογα με την ηλικία των παιδιών σε:

• Ομάδα βρεφικής-προσχολικής ηλικίας (0-6 χρόνων)
• Ομάδα σχολικής ηλικίας (6-12 χρόνων)
• Ομάδα προεφηβικής-εφηβικής ηλικίας (11-18 χρόνων)
• Μικτή ομάδα

Μπορούν να δημιουργηθούν και άλλες ομάδες, ανάλογα με τις ανάγκες και τα αιτήματα των γονέων: ομάδες μελλοντικών γονέων, ομάδες διαζευγμένων/ μόνων γονέων, ομάδες πρόληψης στη χρήση ουσιών, κ.ά.(Χουρδάκη, 2000).

Προγράμματα Εκπαίδευσης Γονέων ...

Ενδεικτικά θέματα που αφορούν στις ομάδες γονιών για την πρόληψη της χρήσης ουσιών

• Επικοινωνία στην οικογένεια
• Αυτοεκτίμηση του παιδιού - όρια - πειθαρχία
• Εφηβεία, αναπτυξιακές αλλαγές, ο ρόλος της οικογένειας
• Προστατευτικοί παράγοντες στην πρόληψη της ουσιοεξάρτησης και στην προαγωγή της ψυχικής υγείας
• Διαχείριση συγκρούσεων
• Διαχείριση συναισθημάτων
• Υπερπροστασία. - Προσδοκίες. - Ενοχές
• Ο γονικός μανδύας - ο γονικός ρόλος.

Γονική ταυτότητα και αυτογνωσία ...

Οι Σχολές Γονέων βοηθούν στη διαδικασία απόκτησης αυτογνωσίας, γιατί:

• Παρέχουν εκπαίδευση στη δημιουργία κανόνων μέσα στην οικογένεια σχετικά με τη χρήση ουσιών, καθώς και εκπαίδευση-ενημέρωση σχετικά με το θέμα της τοξικοεξάρτησης (Koutras et al., 2008. Παππά, 2006).
• Τους βοηθούν να κατανοήσουν ότι δεν είναι αυτές καθαυτές οι αλλαγές που συμβαίνουν στη ζωή που δημιουργούν διάφορες δυσκολίες, αλλά ο τρόπος με τον οποίο οι ενήλικες διαχειρίζονται συναισθηματικά τις διάφορες συνθήκες, καθώς και άλλα πρακτικά ή ψυχολογικά ζητήματα που προκύπτουν (π.χ. οικονομικά προβλήματα, ανεπαρκές υποστηρικτικό δίκτυο, περισσότερες ευθύνες, συγκρούσεις μεταξύ των γονέων) (Amato, 2000. Block, Block & Gjerde, 1986. Μπρούμου, 2011. Παππά, 2006).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Σύμφωνα με έρευνες στον ελληνικό χώρο, φάνηκε ότι οι γονείς που συμμετείχαν σε ομάδες γονέων, επηρεάστηκαν σημαντικά ως προς:

• την αυτοπεποίθηση που αισθάνονται στη συνδιαλλαγή τους με τα παιδιά και ως προς την ικανότητά τους να αναγνωρίζουν τα λάθη τους.
• την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους, τα όριά τους, πώς να βελτιώσουν την επικοινωνία τους με τους άλλους.
• σε σχέση με τα παιδιά τους δηλώνουν ότι έμαθαν πώς να τα εμπιστεύονται και να τα ακούν, χωρίς να επιβάλλουν τα δικά τους θέλω, να αναγνωρίζουν ότι έχουν σημαντικές ανάγκες και ότι πρέπει να μάθουν να τις αποκωδικοποιούν, ενώ βελτίωσαν την ικανότητά τους να παρέχουν στήριξη στα παιδιά σε δύσκολες στιγμές, πράγμα που λειτουργεί προστατευτικά ως προς τη χρήση ψυχοδραστικών ουσιών από τα παιδιά, κ.ά
• Προφανώς, το υποστηρικτικό δίκτυο που αναπτύσσεται στο πλαίσιο των ομάδων γονέων, οι αλλαγές στις αντιλήψεις των γονέων που επιδιώκονται και παράλληλα, η εκπαίδευση σε δεξιότητες λειτουργούν ενισχυτικά στην αυτοεικόνα των γονέων και βοηθούν στο γονεϊκό τους προσανατολισμό (Κέντρο Πρόληψης Πυξίδα Δ. Συκεών Θεσσαλονίκης).
• Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι η πρόληψη ξεκινάει πρώτα από τους ίδιους τους γονείς. Οι γονείς αποτελούν τα πρώτα και πιο ισχυρά πρότυπα για τα παιδιά. Η ικανοποίηση που αντλούν οι γονείς από τη ζωή τους, από τη σχέση τους, τη δουλειά τους είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας που τους δίνει δύναμη να μεγαλώσουν παιδιά αυτόνομα, με αυτοπεποίθηση και εκτίμηση για τον εαυτό τους. Ιδιαίτερα στη σημερινή εποχή, δεν είναι καθόλου εύκολο να είναι κάποιος γονιός. Μερικοί υποστηρίζουν πως είναι τέχνη (Νίλσεν, 2002).
• Είναι ένας ρόλος που απαιτεί συνδυασμό συναισθημάτων, γνώσεων, ενέργειας, χιούμορ, υπομονή, κατανόηση, θετική διάθεση. Ο γονιός έχει να διαμορφώσει ένα κλίμα στην οικογένεια, μέσα στο οποίο το παιδί θα μάθει να αγαπάει, να συνεργάζεται, να κρίνει, να χάνει, να επιλέγει, να ψάχνει, να επικοινωνεί, μα πάνω απ’ όλα, θα μάθει να αποδέχεται και να σέβεται τον εαυτό του, να στηρίζεται στις δυνάμεις του και να αγωνίζεται με ίσους όρους. Μέσα σε ένα τέτοιο οικογενειακό κλίμα το παιδί μαθαίνει να απολαμβάνει τις επιτυχίες του, να μην ντρέπεται για τα λάθη του, να είναι υπερήφανο για τον εαυτό του (Τομέας Πρόληψης ΚΕΘΕΑ. Ramsey, 2004).

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

• Στη σημερινή εποχή, έχει επικρατήσει η άποψη ότι οι γονείς είναι υπεύθυνοι για την ευημερία και την ευτυχία των παιδιών τους και ότι η συμπεριφορά των γονέων όχι μόνον είναι καθοριστική, αλλά προδιαγράφει και τη συμπεριφορά των παιδιών. Αυτός ο γονικός ντετερμινισμός, όμως, φαίνεται να έχει συντελέσει σε μεγάλο βαθμό στην ενδυνάμωση του αισθήματος ανεπάρκειας των γονέων (Φουρέντι, 2002). Τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά.
• Σαφέστατα, ο ρόλος των γονέων είναι καθοριστικός, αλλά δεν είναι ο μοναδικός παράγοντας διαμόρφωσης της συμπεριφοράς των παιδιών. Οι γονείς πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι η συμπεριφορά των παιδιών τους δεν αντικατοπτρίζει απαραίτητα της δική τους προσωπικότητα (Ντινκμέγιερ & Μακ-Καίη, 2007). Σήμερα βρισκόμαστε στο σημείο όπου οι γονείς θεωρούν εξαιρετικά δυσβάσταχτο το φορτίο των ευθυνών και των ενοχών τους, με αποτέλεσμα να νιώθουν ανίσχυροι.
• Ο ρόλος της εκπαίδευσης των γονέων, της συμβουλευτικής γονέων, των Σχολών Γονέων, σήμερα επαναπροσδιορίζεται και δεν είναι άλλος από την ενίσχυση της επάρκειας των γονέων.
• Μέσα από τη συμμετοχή τους σε μια ομάδα Σχολής Γονέων, οι γονείς συνειδητοποιούν ότι δεν μπορούν να είναι τέλειοι κι ότι χρειάζεται θάρρος για να αποδεχτεί κάποιος ότι δεν μπορεί να είναι τέλειος - και τελικά καταφέρνουν να βρουν το θάρρος αυτό. Τα λάθη που κάνουν δεν κρίνονται ούτε αξιολογούνται από τον ειδικό-συντονιστή της ομάδας ως λάθη, αλλά από τους ίδιους, και συνήθως αποτελούν εφαλτήριο για απόκτηση γνώσης και οδηγό καταλληλότερων επιλογών για το μέλλον. Η αποδοχή που βιώνουν από το συντονιστή και από την ομάδα τούς βοηθά να επιδεικνύουν μεγαλύτερη ανοχή στις ματαιώσεις που προέρχονται από τα λάθη, μεγαλύτερη αποδοχή της συμπεριφοράς των παιδιών τους και, σαφώς, μεγαλύτερη αποδοχή του εαυτού τους (Παππά, 2006).

Οι γονείς χρειάζεται να αγαπήσουν τον εαυτό τους για να αγαπήσουν το παιδί τους. Και οι Σχολές Γονέων βοηθούν σημαντικά σε αυτό.

Βασιλική Παππά (2006)

Επάγγελμα γονέας

« …Το «τέλειο» και το «απολύτως σωστό» για ένα παιδί είναι να έχει ισορροπημένους γονείς.

Μαζί τους να χαίρεται για ό,τι τους δίνει η ζωή, μαζί τους να μαθαίνει, μαζί τους να ωριμάζει, μαζί τους να δέχεται ακόμα και τα λάθη τους - τα λάθη εξάλλου είναι αναπόφευκτα, και η σοφία στη ζωή δεν έγκειται στην αποφυγή τους αλλά στην παραδοχή τους. Και μαζί, γονείς και παιδιά, να δεχθούν την ώρα που ο καθένας θα πρέπει πια να τραβήξει το δικό του δρόμο».

Μυρτώ Νίλσεν (2002)

Η τέχνη να είσαι γονιός

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

1. Amato, P. R. (2000). The consequences of divorce for adults and children. Journal of Marriage and the Family, 62, 1269-1287.
2. Block, J. Η., Block, Ι., & Gjerde, Ρ. (1986). The personality of children prior to divorce: Α prospective study. Child Development, 57, 827-840.
3. Γεωργάκας, Π. (2007). ΕΞΑΡΤΗΣΗ - Μια ατομική επιλογή. ΑΠΕΞΑΡΤΗΣΗ - Μια συλλογική διαδικασία. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
4. Koutras, V., Iliopoulou, L., Fidi, E., Thomos, S., Komninou, K., Gonta, S., et al. (2008, September). Parent groups: a useful substance use prevention practice and the promotion of mental health in the community. Paper in XIV World Congress of Psychiatry, Prague (20-25 September).
5. Μπρούμου, Μ. (2011). Η συμβουλευτική γονέων ως θεσμός πρόληψης των δυσκολιών που προκαλούν οι αλλαγές στη μορφή της οικογένειας. Αρχεία Νευροψυχολογικής Ιατρικής (Ε.Ψ.Ψ.Ε.Π.) (υπό δημοσίευση).
6. Νίλσεν, Μ. (2002). Η τέχνη να είσαι γονιός (3η εκδ.). Αθήνα: Καστανιώτη.
7. Ντινκμέγιερ, Ν., & Μακ-Καίη, Γ. (2007). Σχολείο για Γονείς. Βιβλίο Πρώτο: Για παιδιά νηπιακής & πρωτοσχολικής ηλικίας (8η έκδ.). Αθήνα: Θυμάρι.
8. Παππά, Β. (2006). Επάγγελμα γονέας. Αθήνα: Καστανιώτη.
9. Παππά, Β. (2008). Γονείς, παιδιά και ΜΜΕ. Ένας οδηγός γονικής συμπεριφοράς. Αθήνα: Καστανιώτης
10. Ramsey, R. (2004). Τονώστε την αυτοπεποίθηση του παιδιού σας. Αθήνα: Κριτική.
11. Φουρέντι, Φ. (2002). Γονική Παράνοια. Απαλλαγείτε από τις φοβίες σας και γίνετε σωστοί γονείς (Ι. Περαντωνάκης, Μεταφ.). Αθήνα: Μπουκουμάνης.
12. Χαραλαμπίδης Ε./Κέντρο Εκπαίδευσης για την Πρόληψη της Χρήσης των Ναρκωτικών και την Προαγωγή της Υγείας (2003). Στοιχεία για τις Εξαρτησιογόνες Ουσίες (Γρ. Λεκάκης & Ι. Λιάππας, Επιμ. Έκδ., 2η έκδ.). Αθήνα: Ε.Π.Ι.Ψ.Υ./ ΟΚΑΝΑ.
13. Χουρδάκη, Μ. (1984). Φιλοσοφία και αρχές εργασίας στις Σχολές Γονέων του τόπου μας. Πανελλήνιο Συνέδριο Σχολών Γονέων.
14. Χουρδάκη, Μ., Μαρούδα, Α., & Σταύρου, Μ. (1989). Θέματα Προετοιμασίας για Γάμο-Συμβίωση και Σχέσεις στην Οικογένεια. Αθήνα (αυτοέκδοση).
15. Χουρδάκη, Μ. (2000). Οικογενειακή Ψυχολογία (4η έκδ.). Αθήνα: Leader Books.
16. Χουρδάκη, Μ. (2001). «Οι αναντικατάστατοι Παιδαγωγοί. Η εκπαίδευση της οικογένειας. Σχολές Γονέων». Σύγχρονη Εκπαίδευση, 118, 33-39.

Ηλεκτρονικές πηγές:

• www.epipsi.gr (Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής)
• www.okana.gr (Οργανισμός Κατά των Ναρκωτικών)
• www.prevention.gr (Τομέας Πρόληψης ΚΕΘΕΑ)
• www.pyxida.org.gr (Κέντρο Πρόληψης Πυξίδα Δ. Συκεών Θεσσαλονίκη)
• http://www.sxolesgonewn.gr (Πανελλήνιος Σύνδεσμος Σχολών Γονέων)