Ειδικό προστατικό αντιγόνο (PSA)

Το ειδικό προστατικό αντιγόνο {Prostate Specific Antigen (PSA)} είναι μια γλυκοπρωτεΐνη με μοριακό βάρος 34 kD που παράγεται από τα φυσιολογικά, τα καλοήθη και τα καρκινικά προστατικά επιθηλιακά κύτταρα. Βρίσκεται στο σπερματικό και προστατικό υγρό, στον ορό και στα ούρα.

Εκτός από το σπέρμα, τo PSA ανιχνεύεται στο μητρικό γάλα, το αμνιακό υγρό και σε μικρότερες ποσότητες στους περιουρηθρικούς αδένες, στο ενδομήτριο και στον μαστικό αδένα. Αυξημένες ποσότητες PSA μπορούν να βρεθούν στον ορό γυναικών με καρκίνο του μαστού, της μήτρας και σε ορισμένες μορφές καρκίνου του πνεύμονα και του νεφρού.

Το PSA παράγεται από τα επιθηλιακά κύτταρα του προστάτη και εκκρίνεται φυσιολογικά διά μέσου των προστατικών πόρων στο σπερματικό υγρό όπου βρίσκεται σε μεγάλες συγκεντρώσεις με κύρια λειτουργία την υγροποίηση του σπέρματος. Μικρή ποσότητα του PSA υπό φυσιολογικές συνθήκες εισέρχεται στο αίμα, ενώ σε παθολογικές καταστάσεις τα επίπεδά του στον ορό αυξάνουν σημαντικά.

Η μεγαλύτερη ποσότητα του PSA στον ορό του αίματος κυκλοφορεί συνδεδεμένη με πρωτεΐνες αναστολείς και ένα μικρό ποσοστό κυκλοφορεί ελεύθερο (μη συνδεμένο) με τις πρωτεΐνες αναστολείς και είναι γνωστό σαν free PSA.

Τα επίπεδα του PSA στον ορό χρησιμοποιούνται κυρίως για την πρώιμη ανίχνευση και τον χειρισμό ασθενών με καρκίνο του προστάτη (της πιο συχνής μορφής καρκίνου σε άνδρες >50 ετών), την σταδιοποίηση του καρκίνου, την παρακολούθηση τις θεραπείας, την ανίχνευση επανεμφάνισης καρκίνου και σαν προγνωστικός δείκτης.

Η μέτρηση του PSA πρέπει να ξεκινά στην ηλικία των 50 ετών, εκτός εάν υπάρχει πρώτου βαθμού συγγενής με καρκίνο προστάτη. Η σύσταση σε αυτούς τους άνδρες είναι να ελέγχουν το PSA από την ηλικία των 45 ετών.

Η μέτρηση του PSA, η δακτυλική ψηλάφηση του προστάτη (DRE), ο διορθικός υπέρηχος (TRUS) και η βιοψία του προστάτη επί κλινικής υποψίας και αυξημένων τιμών του PSA αποτελούν την σίγουρη διαγνωστική προσπέλαση των νοσημάτων του προστάτη.

Οι φυσιολογικές τιμές (τιμές αναφοράς) του PSA σχετίζονται με την φυλή και την ηλικία και αυξάνουν με την πρόοδό της.

Τα φυσιολογικά όρια του PSA τείνουν να καταργηθούν, επειδή μεγάλο ποσοστό ασθενών (15%) που έχουν PSA <4 πάσχουν από καρκίνο προστάτη και μάλιστα το 25% παρουσιάζει υψηλόβαθμο Gleason score >7. Αυτά τα ευρήματα οδήγησαν πολλούς ερευνητές στο να χαμηλώσουν τόσο το όριο του θεωρούμενου φυσιολογικού PSA στο 2,5 ng/ml όσο και το ηλικιακό όριο στα 40 έτη.

Διάφορες καταστάσεις μπορούν να οδηγήσουν σε αύξηση του PSA χωρίς να υπάρχει προστατικός καρκίνος είναι, εκτός της καλοήθους υπερπλασίας του προστάτη, η οξεία επίσχεση ούρων, ένα προστατικό έμφρακτο, καθώς και διάφοροι χειρισμοί στον προστάτη. Επίσης, η λήψη φαρμάκων, όπως π.χ. η φιναστερίδη, για μεγάλο χρονικό διάστημα (6-12 μήνες), οδηγεί στη μείωση της τιμής του PSA στο μισό.

Οι καταστάσεις αυτές δυσκολεύουν την συσχέτιση της τιμής του PSA με την ύπαρξη προστατικού καρκίνου και καθιστούν απαραίτητα τα συστήματα βελτίωσης της ειδικότητας του PSA

Συμπληρωματικά συστήματα βελτίωσης της ειδικότητας του PSA

Στατικά

• PSA density (PSAD)
• PSA density της μεταβατικής ζώνης (PSADTZ)
• PSA ratio (PSAD) (Σχέση ελεύθερου/ολικού PSA)

Δυναμικά

• PSA velocity (PSAV)
• Χρόνος διπλασιασμού του PSA
• PSA density (PSAD)

PSA density:

Το PSA density βασίζεται σε μελέτες σύμφωνα με τις οποίες 1 cm³ καρκινωματώδους προστατικού ιστού απελευθερώνει στον ορό του αίματος 12 φορές περισσότερο PSA από ότι 1 cm³ υπερπλαστικού προστατικού ιστού.

Το PSA density είναι το πηλίκο της τιμής του PSA προς τον όγκο του προστάτη που υπολογίζεται με διορθικό υπερηχογράφημα. Στην κλινική πράξη σε PSAD > 0,15 υπάρχει 60% πιθανότητα ύπαρξης προστατικού καρκίνου. Η παράμετρος αυτή, επειδή ακριβώς εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον χειριστή του διορθικού υπερηχογράφου, η ευαισθησία της είναι χαμηλή και γενικώς δεν θεωρείται χρήσιμη. Αντίθετα, το PSADTZ (PSA density της μεταβατικής ζώνης) σε ορισμένες μελέτες έχει βρεθεί ότι ξεπερνά σε ευαισθησία του PSA και PSA ratio.

PSA ratio:

Ορίζεται ως ο λόγος του ελεύθερου προς το ολικό PSA. Από μελέτες έχει βρεθεί στατιστικά ότι τιμή μικρότερη του 0,15 παρουσιάζει υψηλή προγνωστική αξία για κακοήθεια. Το PSA ratio συνήθως είναι αντιστρόφως ανάλογο του Gleason score. Η αξία του εν λόγω δείκτη είναι μεγαλύτερη όταν η τιμή του PSA είναι στην γκρίζα ζώνη μεταξύ 2-10 ng/ml.

PSA velocity (PSAV):

Ως PSA velocity (PSAV) ορίζεται η απόλυτη αύξηση του PSA ανά έτος. Η αύξηση της τιμής του PSA πάνω από 0,75 ng/ml/έτος έχει περιγραφεί ως δείκτης πιθανής κακοήθειας. Η χρήση του PSAV στο screenig για τον καρκίνο του προστάτη δεν έχει ιδιαίτερη αξία, διότι απαιτείται η μέτρηση του PSA για ορισμένα χρόνια.